Jak Polska stała się krajem katolickim? Wyjaśnienie zagadki.

Wg polskiej nauki historycznej, po śmierci Bolesława Chrobrego wybuchła "rewolta pogańska". Jednakże przez spory czas w sieci Internet rosła liczebność grup autorów podważających tą tezę- nie wiadomo na jakiej poodstawie wpisanej do szkolnych podręczników. W źródłach znajdywane są informacje o "fałszywych chrześcijanach", wiele zapisów czy zachowanych fragmentów mów politycznych przywódców tamtego okresu przeczy tej tezie.

Do dziś krytyczni historycy zastanawiają się jak owo twierdzenie czy też nieuzasadniona teza znalazła się w oficjalnie dopuszczonych podręcznikach szkolnych i książkach do nauki na uczelniach wyższych. Ci, którzy zagłębili się w szczegóły tych wydarzeń, znaleźli bowiem- zupełnie inny opis tych wydarzeń. Bolesław Chrobry miał wypędzić słowiańskich mnichów, za co miał otrzymać koronę od papieża- jak chce opis dość współczesny tym wydarzeniom.

Egzotyczne szczegóły

Szczegóły zaś są co najmniej egzotyczne, patrząc na tą historię z dzisiejszej perspektywy. Cała historia trywializuje historię zmiany wyznania z rytu wschodniego chrześcijaństwa na katolicyzm czyniąc z Bolesława Chrobrego jedynie wykonawcę woli kobiety z którą wcześniej wiązały go więzi miłosne. Opis całą sprawę sprowadza do pobudek miłosno-seksualnych. Niniejszy artykuł nie ocenia prawdziwości tych doniesień, jedynie przedstawia opisy możliwie chronologicznie bliskie tym wydarzeniom. 

Nowe spojrzenie

Dzięki postępom cyfryzacji dawnych źródeł na nowo możemy odkrywać dawaną historię i rekonstruować jej przebieg. Jest on inny niż znamy ze żródeł jakimi dysponowali nasi ojcowie czy jeszcze ja sam, w szkole podstawowej. Postęp w digitalizacji dzieł pozwala zainteresowanym na łatwiejszy dostęp, i na nowo rozbudził zainteresowanie współczesnym złożeniem dawnej historii z dzieł pisanych w epoce kiedy miały miejsce opisywane wydarzenia.

Ryc. Bolesław Chrobry w najwcześniejszym przedstawieniu z ok. 1175 r. Drzwi Gnieźnieńskie, kwatera ze sceną wykupienia zwłok świętego Wojciecha, autor: Yarovit, cc wikimedia

Historia Mojżesza Węgrzyna.

Szukając źródeł do tej epoki w polskiej historii, oto znajdujemy dzieło opisujące - z perspektywy bardziej literackiej - czasy Bolesława Chrobrego w Polsce. Jednym z bohaterów dzięki którym dowiadujemy się więcej o polskiej historii jest postać historyczna-  Mojżesz Węgrzyn. Udodził się on w okresie 990-995 w Transylwanii, a zmarł w roku 1043. Pochodził z obecnych Węgier, na Ruś przybył według hagiografii razem z dwoma braćmi. Wszyscy wstąpili na służbę do księcia rostowskiego Borysa jako członkowie jego drużyny. Brat Mojżesza zginął razem z księciem i jego bratem Glebem, jednak przyszłemu świętemu udało się dotrzeć do Kijowa, gdzie zapragnął zostać mnichem. Został jednak wzięty do niewoli w czasie wyprawy kijowskiej Bolesława Chrobrego i wrócił do Kijowa dopiero siedem lat później. Opis jego niewoli zawdzięczamy spisaniu jego przygód.

 

 

Ryc. Bolesław Chrobry, wg Aleksandra Lessera, cc wikimedia

Mojżesz brańcem

Dzięki zdobyciu Kijowa w 1018 "lacki" król Bolesław schytał  swoimi wojskami jako jeńca lub brańca Mojżesza Węgrzyna i bohater został przewieziony do Polski. Został zakupiony jako niewolnik przez szlachetną wdowę, Polkę, która próbowała uwieść Mojżesza. Według opowiadania zawartego w Pateryku Kijowsko-Pieczerskim, w przebywającym w niewoli Mojżeszu zakochała się bogata wdowa i wykupiła go z niewoli. Otrzymawszy władzę nad nim bezwstydnie zmieniła jego zdolności prokreacyjne. Uwolniony z okowów, został ubrany przez nią w drogie suknie, był karmiony smakoszami, a jego pani, obejmując go pożądliwie, próbowała skusić do stosunku seksualnego. Mężczyzna odmawiał jednak poślubienia jej, gdyż w czasie pobytu w Polsce spotkał się z mnichem prawosławnym podróżującym na Ruś z Athosu, który przyjął jego śluby monastyczne (według innej wersji złożył śluby zakonne w monasterze w Zimnem ok. 1018^[1]). Wówczas kobieta nakazała go wykastrować. Dopiero po śmierci wdowy Mojżesz zdołał wrócić do Kijowa, gdzie został przyjęty do Monasteru Kijowsko-Pieczerskiego. Według tradycji zmarł w 1043 w opinii wysokich cnót moralnych.

Co wiemy o tej bogatej wdowie? To jedna z wdów możnowładcy zmarłego w czasie wojny dostojników Bolesława Chrobrego. Wzięła ona jeńca, chcąc go wykorzystać seksualnie, ale ten nie przyjął propozycji. Po odmowie bohater jest wykastrowany. Nagle, z dnia na dzień, dotychczasowy władca nagle umiera, wybucha rewolucja i "ginie Laszka, co muda mu obcięła". 

^{Mojżesz Węgrzyn, autor nieznany, cc wikimedia}

Żywot nie wspomina kto był prowodyrem tych prześladowań i zamieszek które nagle wybuchły. Jak analizują współcześni uczestnicy debat w sieci Internet, bohater powieści miał znajdować się od czasu wyprawy kijowskiej (rok 1018 n.e.) w niewoli "lackiej" przez okres 5 lat. Bohater opuszcza niewolę, jednak przez nieokreślony w tekście czas, naprawdopodobniej około 3 lat, pozostaje 'niewolnikiem' wykorzystującej go seksualnie bogatej kobiety z otoczenia władcy "lackiego". Po tym okresie, opisywanym w różnych źródłach hagiograficznych jako trwającym około 8 lat, wybucha bunt, którego elementem zapalnym była śmierć księcia "lackiego" Bolesława.

'W jedną bowiem noc skończył nagle Bolesław a wtedy wybuchł rokosz wielki w całej ziemi lackiej. I powstawszy ludzie, pozabijali biskupów swoich i bojarów, jako się o tym w latopisie wspomina.'

Żywot w tłum. Kałużniackiego

Czy Bolesław Chrobry wypędził słowiańskich mnichów?

Zwolennicy tej tezy jako dowód wskazują na przekaz Kosmasa. Autor ten napisał, że w 1022 r. w Polsce miało miejsce prześladowanie chrześcijan. Rekonstrukcja polityki Bolesława Chrobrego z informacji zawartych w jego hagiografii donosi że miał być to władca który sięgnął po władzę dzięki kontrowersyjnej decyzji z dziedziny polityki wyznaniowej. Miał on zmienić strukturę wyznaniową w kraju.
 

'A Bolesław ze swej strony, zawstydzony niejako wielkością niewiasty i dla miłości z nią poprzedniej przyzwyczajny potakiwać jej we wszystkim, wzniecił prześladowanie wielkie na mnichów i wszystkich z kraju swego wypędził. Ale Bóg pomścił się wkrótce za służebników swoich. W jedną bowiem noc skończył nagle Bolesław a wtedy wybuchł rokosz wielki w całej ziemi lackiej. I powstawszy ludzie, pozabijali biskupów swoich i bojarów, jako się o tym i w latopisie wspomina. Wtedy zabili także i niewiastę ową bezwstydną.'

 wg Żywot Mojżesza Węgrzyna rozdz XI (MPH4, s.814-815) cytat za: http://www.historycy.org/index.php?showtopic=50411&st=15   

Jeden ze znanych bloggerów historycznych, Belfer historyk, pisze:

informacja Kosmasa, że w 1022 r. doszło w Polsce do prześladowania chrześcijan nie uzupełnia w ogóle przekazu Polikarpa, ponieważ w tym drugim jest wyraźnie mowa o duchowieństwu niełacińskim, natomiast Kosmas pisze ogólnie o chrześcijanach wieć nie wiadomo kogo dokładnie miał na myśli, a przede wszystki czy wiedział, że sto lat wcześniej w Polsce było jakieś inne niż łacińskie duchowieństwo.

wg http://www.historycy.org/index.php?showtopic=54832&hl=W%EAgrzyna

Rewolucja w Polsce w kronikach czeskich

'Porwana zaś została panna Judyta w roku od wcielenia Pańskiego 1021. I aby nie była dana Niemcom słyszna przyczyna oczerniania Czechów jakby za wyrządzoną krzywdę, wnet heros Brzetysław, pokłoniwszy się z nowo zaślubioną ojcu Oldrzychowi, prostą drogą wyruszył na Morawy. Albowiem przedtem ojciec oddał pod jego władzę całą ową ziemię po zmuszeniu do ucieczki wszystkich Polaków, z których wielu pochwyconych, setkami i setkami w szeregu, okutych, rozkazał by sprzedać na Wegry i dalej; ponieważ prawdą jest, że po śmierci Bolesława II Polacy opanowali siłą tak miasto Pragę, jak całe Morawy.

W roku od wcielenia Pańskiego 1022 w Polsce nastało prześladowanie chrześcijan.'

Cytat z kroniki Kosmasa, w tłum. Wojciechowskiej

Rewolucja w Polsce w latopisach

Podstawowym źródłem jest tzw. "Powieść minionych lat".

Roku 1030. [...] Tego czasu umarł Bolesław Wielki w Lachach, i był bunt w ziemi lackiej: ludzie powstawszy pozabijali biskupów i popów, i bojarów swoich, i był w nich bunt
Roku 1031. Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich, poszli na Lachów, i zajęli grody czerwieńskie znowu, i spustoszyli ziemię lacką, i mnóstwo Lachów przywiedli i rozdzielili ich. [...]
Roku 1043. Poszedł Jarosław na Mazowszan, w łodziach. [...]
Roku 1043. [...] w tych też czasach wydał Jarosław siostrę swoją za Kazimierza [...].
Roku 1047. Jarosław poszedł na Mazowszan i zwyciężył ich, i kniazia ich zabił, Mojsława, i upokorzył ich Kazimierzowi.

(Cyt. za: Kroniki staroruskie, tłum. F. Sielicki, Warszawa 1987, s. 98-102.) 

Analiza utworu

Między historykami doszło do sporu o czas akcji Żywota Mojżesza Węgrzyna. Aleksander Gieysztor uznał, że historia przedstawiona w Żywocie Mojżesza Węgrzyna mogła powstać w końcu XI wieku, przez przeniesienie stosunków polsko-ruskich z czasów Bolesława Śmiałego do czasów Bolesława Chrobrego . Nie zgodziła się z tym Danuta Borawska, która uznała, że Żywot Mojżesza Węgrzyna dotyczy czasów Bolesława Chrobrego .
Polikarp w Słowie o świątobliwym Mojżeszu Węgrzynie przedstawił skomplikowaną relację między głównym bohaterem, a zakochaną w nim, nieznaną z imienia, Polką. Byli oni kompletnie różnymi ludźmi, pochodzili z dwóch różnych światów, różnych pod względem językowym, kulturowym, majątkowym oraz religijnym.

Mojżesz Węgrzyn nie wywodził się z bojarów. Przypisuje się mu, że był rzekomym bratem Jerzego Węgrzyna, otroka , tj. ulubionego sługi, jednego z członków drużyny książęcej. Jerzy Węgrzyn zginął wraz z księciem Borysem nad Altą w 1015 roku. Jego atrybutem była złota grzywna tj. złota sztabka, używana jako ozdoba, odznaczenie lub jednostka płatnicza. Po jego śmierci jeden z zabójców przywłaszczył sobie tę zdobycz. Głowę Jerzego Węgrzyna znalazł jego brat Jefrem, który wykorzystał ją jako relikwię w monastyrze pod wezwaniem Borysa i Gleba w Torżku .

Mojżesz Węgrzyn był brańcem wojennym, osobą, która w przeciwieństwie do jeńca nie walczyła, a jedynie żyła i mieszkała na terenie pokonanego przeciwnika . Niewolnicy wywodzili się głównie spośród jeńców i brańców wojennych. Były to stany przejściowe, co oznaczało, że żaden z nich nie musiał zostawać niewolnikiem. W zależności od losu jaki ich spotkał, mogli oni zostać sprzedani w niewolę, na czym bogaciło się państwo, handlarze niewolników i kościół , lub zostać wykorzystanymi do zakładania osad niewolniczych. Sprzedawano ich określonym możnowładcom lub zagranicznym handlarzom. Niemożliwe jest dzisiaj dokładne ustalenie ilości uprowadzonych w niewolę jeńców i brańców wojennych. Na podstawie szacunków określono, że w okresie wczesnopiastowskim liczba ich wynosiła kilkanaście tysięcy . W celu sprawowania nad nimi kontroli przypisano ich do organizacji dziesiętnej , która stanowiła jednocześnie jednostkę książęcej administracji majątkowej . Dziesiątka stanowiła część większej części tj. setki, którą zarządzał setnik. W jej skład wchodziły grunty zagospodarowane przez niewolników oraz ich świadczenia. Dziesiętnicy podlegali władzy księcia oraz stanowili jego własność. Książe mógł nimi swobodnie dysponować. Dowodem potwierdzającym istnienie osad niewolniczych są nazwy miejscowości, np.: Rusy .

Zakochana w Mojżeszu Węgrzynie Polka była wdową po zasłużonym możnowładcy, walczącym ramię w ramię z Bolesławem Chrobrym. Możnowładcy byli współpracownikami władcy, brali udział w rządzeniu państwem. Grupa ta piastowała urzędy dworskie i lokalne, dowodziła poszczególnymi oddziałami wojskowymi, pełniła służbę dyplomatyczną oraz posiadała liczna prawa i przywileje. Możnowładcy będąc sługami władcy byli zwolnieni od wszelkich powinności na rzecz państwa jakie musiała wykonywać reszta społeczeństwa. Według Stanisława Arnolda podstawę majątkową możnowładców stanowił majątek ruchomy. Uważał że, majątki ziemskie XI i XII wieku były niewielkie. Na ich terenie uprawiano bydło i konie oraz uprawiano ziemię . Możnowładcy posiadali także grody, które były dobrze bronionymi zagrodami - zamkami . Widocznym wyrazem ich prestiżu były bogate stroje, złote pierścienie i łańcuchy, własny orszak zbrojny oraz liczna służba.

Mojżesz Węgrzyn zrobił na Polce duże wrażenie. Wykupiła go z niewoli za 1000 grzywien. Jako jego właścicielka miała nad nim całkowitą władzę. Utrzymywała go, a Mojżesz Węgrzyn jako jej niewolnik-czeladnik zobowiązany był do wykonywania prac polowych oraz posług domowych . Można mogła mu przydzielić zagrodę i kawałek ziemi lub uregulować jego obowiązki i źródło utrzymania na wzór wolnych ratajów lub gości , jednak bez prawa odejścia . Czeladnik osadzony na ziemi nie miał praw rzeczowych ani osobowych oraz dostępu do sądów publicznych. W związku z czym nic nie chroniło go przed usunięciem z ziemi, sprzedażą czy zmianą ciężarów.

Polska wdowa zapragnęła aby Mojżesz Węgrzyn został jej mężem, on je dnak nie wyrażał na to zgody, postanowił zostać mnichem i praktykować surową ascezę. Polce, mimo wielu prób nie udało się zdobyć serca ukochanego mężczyzny.

Główny wątek Żywota Mojżesza Węgrzyna to konfrontacja między głównym bohaterem a zakochaną w nim Polką. Polikarp szczegółowo scharakteryzował głównych bohaterów. Zostali oni przedstawieni na zasadzie kontrastu. Celem Polikarpa było wskazanie na przykładzie postaci Mojżesza Węgrzyna wzorca do naśladowania. Mnich pragnął żyć w czystości, a zakochana w nim Polka robiła wszystko aby nie zrealizował swojego postanowienia. Polikarp nie podał informacji jakiego mogła być wyznania. Prawdopodobnie mogła być ona chrześcijanką.

Mojżesz Węgrzyn wskutek swojego oddania ascezie i modlitwie został uznany świętym kościoła prawosławnego. Charakteryzował się tym, że nie miał żadnych słabości. Dzięki swojej wytrwałości i wytrzymałości z pokorą znosił cierpienia jakie wyrządzała mu zakochana w nim właścicielka. Im większy zadawała mu ból, tym żarliwiej i gorliwiej się modlił . W kościele prawosławnym teologiem nie musiała być osoba gruntownie wykształcona. Teolog prawosławny doświadczał Boga w sposób mistyczny, przez modlitwę .

Mojżesz Węgrzyn, mimo że został opisany według wzorców hagiograficznych nie jest postacią stereotypową. Polikarp dał mu nieprzeciętną osobowość. Mojżesz Węgrzyn był inteligentnym i przystojnym mężczyzną, o czym świadczy wrażenie jakie zrobił na zakochanej w nim Polce. W rozmowach posługiwał się ciętym językiem oraz aktualnymi do swojej sytuacji cytatami z Biblii. Porównywał siebie do Adama, Józefa, Heroda, Salomona czy Samsona, którzy mieli problemy z kobietami .

Mojżesz Węgrzyn musiał obcować z zakochaną w nim, bogatą oraz niezwykle atrakcyjną i łaknąca uczucia, polską wdową. Jej dotychczasowe małżeństwo trwało tylko rok, jej mąż zginął podczas wyprawy wojennej. Należała ona do szczególnej grupy poddanych Bolesława Chrobrego. Wdowami po zasłużonych wojownikach opiekował się władca. Według Stanisława Zakrzewskiego kobiety na dworze Bolesława Chrobrego posiadały niezależność oraz prawo do majątku. Mogły one także same wybrać sobie męża . Stanowiła dobrą partię, gdyż była niezwykle atrakcyjną i majętną kobietą. Atuty te postanowiła wykorzystać w celu ponownego zamążpójścia. Za najbardziej interesującego kandydata na męża uznała Mojżesza Węgrzyna. Zakochała się w nim i przed wykupieniem wyznała mu swoją miłość. Uważała go za mężczyznę swojego życia, obiekt westchnień. Zapragnęła aby został jej mężem. Mojżesz Węgrzyn ignorował ją. Słudzy zakochanej w nim możnej w tajemnicy dawali mu pożywienie. Namawiali go także do ślubu, gdyż wtedy nie byłby narażony na kary cielesne oraz stałby się możnowładcą. Mojżeszowi jednak bardziej odpowiadało życie mnicha skupionego na służbie Bogu, władzę i bogactwo uznawał za wartości przemijające. Podczas pobytu w Polsce Mojżesz Węgrzyn spełnił swoje marzenie i przyjął śluby zakonne. Został czerńcem tj. mnichem kontemplacyjnym .

Według Dmitija Cizevskiego Słowo o Mojżeszu Węgrzynie jest opowiadaniem zawierającym cechy romansu, gdyż autor szczegółowo opisał próby uwodzenia Mojżesza przez zakochaną w nim Polkę . W celu zdobycia jego serca stosowała różne metody. Początkowo była dla niego miła i cierpliwa. Dawała mu najlepsze ubrania i żywność. Następnie interweniowała u Bolesława Chrobrego. Jednocześnie kazała stosować i nasilać wobec Mojżesza Węgrzyna przemoc. Gotowa była nawet pozbawić go życia.

Zakochana w nim kobieta to postać skomplikowana. Wskutek niepowodzeń miłosnych stała się postacią negatywną i na jej podstawie zbudowano wizerunek samowolnej, ambitnej i okrutnej Polki. Odczuwała złość, smutek i wstyd, gdyż Mojżesz Węgrzyn nie chciał jej. Nie pojęła, że chciał on zachować czystość duchowa i cielesną. Po ostatniej próbie, w gniewie kazała go wykastrować. Zdecydowała się na ten desperacki krok, gdyż chciała by „nie nasyciły się inne krasą jego” . Według Franciszka Sielickiego opis kastracji stanowił wytwór fantazji autora. Celem kastracji może być pozbawienie osoby zdolności rozrodczych oraz popędu seksualnego . Kastracja doprowadza mężczyzn do trwałego kalectwa oraz spowodowała zaburzenia w utrzymaniu moczu. Polskim kastratem został syn Bolesława Chrobrego, drugi król Polski Mieszko II (1025-1034).W 1031 roku został schwytany przez czeskiego księcia Udalryka i wykastrowany . Ten drastyczny zabieg stosowano także w późniejszych czasach, szczególnie u fanatycznej grupy wyznawców prawosławia skopców, powstałej w XVIII wieku .
Henryk Łowmiański utożsamił postać zakochanej w Mojżeszu Węgrzynie Polki z księżniczką Przedsławą . Większość badaczy nie podziela jego hipotezy. Mojżesz Węgrzyn porównał Polkę do żony Putyfara , czyli uwodzicielki cnotliwych mężczyzn. Trudno jest określić czy nieznana z imienia bohaterka Żywota Mojżesza Węgrzyna jest postacią fikcyjną czy prawdziwą . Polka została porównana do diabła, który dla głównego bohatera stanowi źródło cierpienia. Jej celem było zawrócenie Mojżesza Węgrzyna z wybranej przez niego drogi.

V. P. Adrianova- Peretc określiła charakterystykę Polki jako „psychologiczny portret kobiety zniszczonej przez namiętność” . Badaczka ta Słowo o Mojżeszu Węgrzynie zakwalifikowała do literatury pięknej . Sielicki natomiast uznał, że wiarygodność utworu obniżyło zastosowanie konwencji hagiograficznej, której celem było ukazanie mężnej cnotliwości przyszłego świętego .

Według filologów słowiańskich Mojżesz Węgrzyn i zakochana wdowa mogli nie mieć problemów z porozumiewaniem się. Różnili się jedynie stylem wypowiadania. Mojżesz Węgrzyn posługiwał się cytatami z Biblii, natomiast Polka mówiła językiem jakim ludzie posługiwali się na co dzień .

Słowo o świątobliwym Mojżeszu Węgrzynie szczególnie interesuje badaczy polskich, gdyż przedstawione w nim wydarzenia rozgrywają się w Polsce. Niektórzy badacze uznali ten utwór za antypolski, ze względu na postać okrutnej Polki oraz Bolesława Chrobrego. Po wyprawie kijowskiej próbował on namówić głównego bohatera do ślubu z zakochaną w nim kobietą. Mojżesz Węgrzyn przeciwstawił się i jemu, a także przepowiedział śmierć jej i Bolesława Chrobrego. Franciszek Sielicki uznał, że nie ma podstaw do takiego stwierdzenia, gdyż relacja ta nie zawierała żadnych uogólnień dotyczących nieprzyjaźni do Polski i Polaków .
Mojżesz Węgrzyn został także uwieczniony w „Hymnie na cześć świętego Mojżesza Węgrzyna” . Tekst modlitwy został przetłumaczony na język angielski. Składa się z 25 wersów i nawiązuje do wydarzeń opisanych w Żywocie Mojżesza Węgrzyna .

Podmiotem lirycznym jest Mojżesz Węgrzyn, który zwrócił się ze swoim prośbami do Boga. W pierwszych sześciu wersach opisał swój problem – zakochaną w nim do szaleństwa, rozpustną kobietę. Mojżesz Węgrzyn zadał sobie pytanie „Który mężczyzna słuchając kobiety, zdołał się uratować przed jej namiętnościami ?”. Wymienił on biblijne postacie Adama, Samsona, Salomona i Heroda, którym ta sztuka się nie udała. Następnie podmiot liryczny wyznał szczerze, że zobowiązał się zachować czystość. W przypadku zakochanej w nim kobiety za konieczne uznał aby żyła ona w czystości. Mojżesz Węgrzyn odrzucał jej autorytet, bogactwa oraz pochlebstwa. Na koniec poprosił Boga, by pomógł mu wytrwać w swoim postanowieniu. Mojżesza Węgrzyna uwiecznił także ukraiński wieszcz narodowy Taras Szewczenko .

Mojżesz Węgrzyn zmarł jako mnich klasztoru Kijowsko- Pieczerskiego, który powstał w 1051 roku . W chwili śmierci miał podobno 60 lat . Prawdopodobnie zmarł podczas budowy klasztoru.

cytat za m. jaroszewicz, wpis użutkownika, http://www.historycy.org/index.php?showtopic=55055